Grafstenen bestaan al sinds mensen begraven worden. Maar dat is lang niet zolang je misschien zou denken. In Nederland is het pas sinds de 8ste eeuw na Christus normaal geworden om de overledenen te begraven. Voor die tijd werden de lijken meestal verbrand.
We kennen ze allemaal wel – de grafstenen die je op de begraafplaatsen ziet staan. Soms zitten er bijzonder oude grafstenen tussen en de nieuwere grafzerken steken hier af en toe tegen af door de moderne vorm. Toch is er niet zoveel veranderd aan de grafstenen door de jaren heen. Het idee en de invulling zijn zo goed als hetzelfde gebleven.
Het begraven of verbranden van overledenen
In Nederland en Scandinavië zijn bijzonder oude grafstenen te vinden. Dit zijn niet de rechthoekige ‘platen’ zoals we tegenwoordig kennen. Het zijn de grote stenen die gemakkelijk duizenden kilo’s per stuk kunnen wegen. Het gaat hier uiteraard om de hunebedden. In tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt, is een hunebed geen graf voor één persoon. Het is een collectieve begraafplaats waar vaak tientallen mensen begraven konden worden.
De meeste hunebedden zijn al lange tijd geleden leeggeroofd. Het was bekend dat de doden vaak met sieraden en wapens begraven werden, zodat zij deze konden gebruiken in een volgend leven. Het vinden van de begraafplaatsen was uiteraard niet echt moeilijk met de grafstenen van duizenden kilo’s die gestapeld op elkaar lagen.
Werden mensen altijd begraven bij deze grafstenen?
Het is aannemelijk om ervanuit te gaan dat het begraven van mensen normaal was, maar dat is niet het geval. De meeste mensen werden niet begraven, maar werden verbrand. Dit heeft met een ontelbaar aantal redenen te maken, waaronder:
- Volksgeloof dat de ziel alleen vrij kon komen door het vernietigen van het lichaam
- Gebrek aan tijd om een graf te maken of gebrek aan vermogen om een graf aan te leggen
- De dood van iemand zonder status, die geen graf verdiende
Het verbranden van lijken gebeurde met zekerheid vanaf de Bronstijd. Het is mogelijk dat mensen dit al eerder deden, maar hiervoor zijn nog geen bewijzen gevonden. Opmerkelijk is dat de as urn die we kennen al uit deze tijd stamt. In de meeste gevallen werden de overschotten echter begraven. De mensen die wel een urn konden betalen, plaatsten deze op een urnenveld, waar vaak grafmonumenten ontstonden.
Waarom grafstenen, grafmonumenten en grafzerken?
Dit is een goed moment om even stil te staan 
bij de gebruiken die deze mensen ontwikkelden. Enerzijds omdat wij deze gebruiken vandaag de dag nog steeds hanteren, anderzijds omdat deze ‘rituelen’ een achterliggende betekenis hebben.
De dood werd door de mensen in deze tijd gezien als een overgangsfase. Van kind tot volwassen, van de dood tot een volgend leven. De cyclus stopte dus niet bij de dood, het werd voortgezet op een plek waar de mensen op dat moment nog niets van wisten. Vandaar dat veel van de begrafenissen ook gevierd werden in die tijd. Daarnaast werd aangetekend wie er overleden was.
Daarnaast zijn de grafzerken, monumenten en stenen een ideale manier geweest om de mensen niet direct los te laten. De achterblijvers die een sterke relatie of band hadden met de overledene, konden op deze manier hun eer en respect tonen en hadden een plaats waar zij naar toe konden wanneer zij hier behoefte aan hadden. Dan is het wel zo handig wanneer je weet welke van de graven je moet hebben.
Later zou er nog een reden bij komen. Op het moment dat er begraafplaatsen gebruikt zouden worden, was het onderhoud aan het graf een manier om te laten zien dat je status en aanzien had.
Een grotere, duurdere grafsteen met veel decoratie toonde aan dat je geld en tijd had om de overledenen te blijven eren. Dit kwam vaak ook terug op de grafsteen tekst. Werd deze in het Latijn opgesteld, dan was er een bepaalde mate van geletterdheid binnen de familie. Dat dit vaak gewoon een betaalde opdracht was, zullen we er maar niet bij vertellen.
Wetgeving op begrafenissen en crematies vanaf de achtste eeuw
Tot het jaar 785 kon er met de doden gedaan worden wat je wilde. Had je het geld en de tijd om een graf in te richten en alles in orde te maken, dan kon je dat doen. Wilde je liever het lichaam verbranden, om welke reden dan ook, dan was dat geen enkel probleem. Totdat Karel de Grote wetten opstelde.
Einde aan de lijkverbranding
Vanaf 785 was het niet langer toegestaan om lijken in de brand te steken. Het was de bedoeling dat de doden netjes begraven werden en vanaf dit moment komen er bijzonder veel grafdecoraties en grafstenen in omloop. Het verbranden van lijken was alleen nog toegestaan tijdens oorlogen en epidemieën. De verklaring is voor de hand liggend:
- Tijdens een oorlog kwamen er binnen korte tijd veel te veel lijken om te kunnen begraven. Tevens was het niet altijd mogelijk om de familie op te zoeken van de overledene.
- Tijdens een epidemie kwamen er ook veel lijken ineens, maar de echte reden ligt in de ziektekiem. Het snel verwijderen van de lichamen met zo min mogelijk contact werd gezien als een betere oplossing dan het bewaren van de lichamen totdat deze begraven zouden kunnen worden.
In eerste instantie werden de doden begraven buiten de dorpjes die tegen deze tijd al ontstaan waren. Maar het christendom kreeg steeds meer voeten in de aarde, waardoor het populairder werd om de lijken bij de kerk te begraven.
Helaas werd er in eerste instantie ook veel in de kerk zelf begraven, maar dit leverde enorme problemen op. Er zijn zelfs gevallen geweest waarbij de vloer omhoog kwam vanwege een te groot aantal lijken. De graven werden namelijk niet geruimd…
Een ongeregeld zooitje
Tijdens en de Middeleeuwen bleken er ongelooflijk veel problemen te zijn met de manier waarop mensen begraven werden. Er waren meerdere onzorgvuldigheden, waarbij graven dubbel verkocht werden en graven geruimd werden zonder dat hiervoor toestemming gegeven werd. Ook konden graven gereserveerd worden, waarbij vaak meerdere malen betaald moest worden.
Landelijke wetten vanaf 1869
Aangezien er geen landelijke wetten waren over de manier waarop mensen begraven moesten worden, konden er geen straffen of sancties uitgedeeld worden. Dat veranderde in 1869. De eerste landelijke wet met richtlijnen en eisen.
Hierin stond niets over crematie van de lijken, waar de voorstanders uiteraard direct gebruik van maakten. Wettelijk is het cremeren van de lichamen pas sinds 1955 toegestaan. Het werd echter in de jaren hiervoor al meermalen gedaan.
Hoe zit het met de grafstenen en de grafzerken van tegenwoordig?
De grafmonumenten die we tegenwoordig zien, hebben we eigenlijk pas sinds de 19de eeuw. Grafstenen en versierde grafzerken die we kennen van de periode voor de negentiende eeuw, zijn vaak de grafdecoraties geweest van de rijkere mensen die het geld hadden om dit allemaal in orde te maken.
Zowel de burgerstand als de boeren hadden hier het geld niet voor. De rijkere middenstand had vaak wel geld, maar niet genoeg voor de hele procedure.
Het gebeurde vaak dat zij in aanzien wilden stijgen en een graf huurden, inclusief grafsteen. Kon de huur niet langer betaald worden, dan verhuurde de kerk het graf aan een ander, en sloeg een nieuwe naam in de grafsteen onder de naam van de vorige huurder. Het gevolg was dat er met gemak vier of vijf namen op een grafsteen kwamen te staan.
Persoonlijke graven
Dat was niet langer mogelijk vanaf de negentiende eeuw. De wet schreef voor dat een graf persoonlijk was en dat er slechts één lichaam per graf gebruikt kon worden. De begraafplaatsen (in het begin sterk verbonden met de kerk) werden de standaardplek om de doden te begraven en hier begint de rijkere traditie met grafversieringen, grafstenen, grafzerken en de verschillende soorten decoratie.
We gebruiken het tegenwoordig minder om aanzien en status te krijgen, maar we vinden het wel belangrijk dat het graf van de overledene er goed en netjes uitziet. We willen dat het graf het leven van de overledene representeert. Daarom wordt er vaak gebruik gemaakt van symboliek. Dit kan in alle soorten en maten gevonden worden.
Een aantal symbolische grafdecoraties op willekeurige volgorde:
- Omgekeerde fakkel – Het symbool voor het einde van een leven
- Omhoog staande fakkel – Symbool voor nieuw leven
- Kindervoetjes – Het symbool voor doodgeboren kinderen
- Kruis – In tegenstelling wat gedacht wordt, is dit niet altijd met het christendom verbonden Het symbool werd al eerder gebruikt als symbool voor verzoening en berusting
- Twee ringen in elkaar – Symbool voor oneindigheid, vaak gebruikt door mensen die geloven in een vervolg op het leven na de dood
- Zeis – Symbool voor de eindigheid, vaak verbonden met ‘Magere Hein’
- Opkomende zon – Symbool voor betere tijden of een nieuw leven
Hoe belangrijk zijn grafstenen en grafdecoraties?
Tegenwoordig lopen de meningen over grafdecoraties en grafstenen sterk uiteen. Er zijn mensen die vinden dat er te veel waarde gehecht wordt aan de materiële opsmuk rond de graven. Deze mensen komen hier echter vaak op terug wanneer zij zelf een geliefde verliezen. We moeten inzien dat het een persoonlijke keuze is, die vaak in overleg met de persoon gemaakt is voordat deze kwam te overlijden.
Een grafsteen is een langdurig aandenken aan een overledene. Het is ook een manier om de mensen te laten weten wie er ligt en wie deze persoon geweest is. Tegelijkertijd kun je op deze manier een fijne plek maken om jaarlijks of vaker langs te gaan, om nieuwe grafdecoraties mee te nemen, of een eerbetoon te brengen tijdens de verjaardag van de persoon die onder de steen ligt.
Welke betekenis je aan grafstenen toekent en welke grafdecoraties passend zijn, dat is een persoonlijke keuze die niet aan anderen uitgelegd hoeft te worden, zeker niet wanneer je zelf voor je eigen graf kunt kiezen, of een graf van iemand die een geliefde van jou was.